فراگرد شناسي كتاب
در بسياري از كشورهايي كه موضوع كتاب به عنوان يكي از اولويت‌هاي اصلي فرهنگي مورد بررسي قرار گرفته است، فرصت‌ها، تهديدها، نقاط قوت، نقاط ضعف و بالاخره شمايي واضح از اوضاع و احوال كتاب و كتابخواني به عنوان پيش‌زمينه و درونمايه هر بررسي و برنامه‌ريزي قرار مي‌گيرد.
صاحبان انتشارات و متخصصان صنعت نشر، ضمن اشاره به اين موضوع تصريح مي‌كنند: در كشورهايي مانند مصر و تركيه كه در سال‌هاي اخير برنامه‌اي با عنوان برنامه جامع كتاب و كتابخواني به اجرا درآمده، دلسوزان و مسوولان دست در دست يكديگر با بررسي موارد فوق طي يك برنامه‌ريزي حساب‌شده متوسط سرانه مطالعه را طي يك سال تا 3 سال به چندين برابر مدت مشابه سال‌هاي گذشته رسانده و از اين رهگذار علاوه بر ارتقاي فرهنگي هموطنان، شاهد رونق شگرف صنعت و اقتصاد فرهنگي خود بوده‌اند.
تذبذب؟
در فرهنگ لغت و اصطلاحات فني، سياسي و اجتماعي با موضوعي به نام تذبذب روبه‌رو هستيم. تذبذب در لغت به معناي رفت و برگشت پاندول ساعت است و در اصطلاح، گرفتاري فرد يا گروهي در افراط و تفريط.
رفت و برگشت‌هاي غيرضروري در سياستگذاري، نه‌تنها برنامه‌ريزي براي كتاب را دشوار و غيرممكن كرده؛ بلكه خود دست‌اندركاران صنعت نشر را از برنامه‌ريزي براي خودشان بازداشته است.
يكي از مديران انتشارات در همين زمينه مي‌گويد: ما اگر به دنبال شترهاي خودمان هم باشيم (انا رب الابل) بايد 4 سال به 4 سال براي جلوگيري از ورشكستگي، چشم به دهان دولتمردان بمانيم كه اين بار چه نسخه‌اي براي فرهنگ و كتاب پيچيده‌اند. يكي از مسوولان انتشارات خوارزمي در همين زمينه مي‌افزايد: «مشكل اساسي در فهم موضوع و كار فرهنگي است. هر دوره‌اي فردي مي‌آيد و ممكن است بازار نشر نوسان پيدا كند. ما به نوبه خود در انتشارات، منتظر تدوين سياستگذاري‌ها با ورود هر گروه جديد مسوولان هستيم.»
رستم‌خاني، مدير بازرگاني انتشارات سوره مهر هم با گلايه شديد از تذبذب تصميم‌گيري‌ها و سياستگذاري‌ها در اين عرصه مي‌گويد: «يك روز براي حمايت از صنعت نشر مي‌آيند كاغذ دولتي مي‌دهند؛ يك روز مي‌گويند سوءاستفاده شد به جاي يارانه به انتشاراتي، به مخاطب بن مي‌دهيم. نتيجه‌اش هم اين است كه هزاران دانشجو و طلبه اينجا به من مراجعه كرده‌اند و مي‌گويند شما كه وابسته به دولت يا نهادهاي حكومتي هستيد، به ما بگوييد اينها كه هر كدام چندين هزار تومان بن در جيب دارند، از چه كسي بن گرفته‌اند؟
اساسا سياست توزيع بن كتاب توسط چه كسي تنظيم و اجرا مي‌شود؟
معادله هزارمجهولي!
احمد شاكري، نويسنده كتاب انجمن مخفي در تحليل اوضاع و احوال كتاب و كتابخواني مي‌گويد: «واقعيت اين است كه موضوع كتاب و ادبيات يك معادله 50 مجهولي است، يعني بايد بتوان پيش از از هر چيز به مولفه‌هاي تشكيل اين اوضاع و احوال پي برد.»
توجه به برخي اتفاقات نيز در حوزه نشر و توليد كتاب نشانگر همين موضوع است؛ زيرا بسياري از اتفاقات با چارچوب‌هاي كنوني قابل توجيه نيست. يكي از مراجعان نمايشگاه كتاب در اين زمينه مي‌گويد: «هيچ وقت مسوولان در پي تحليل واقعي موضوعات نيستند. همين نمايشگاه كتاب هزار بعد دارد كه شايد 10 گوشه آن مورد توجه قرار نگيرد. من شنيده‌ام چند كتاب در همين نمايشگاه تجديد چاپ شده‌اند. آيا با اين استقبال كه وجود دارد و جمعيتي كه به خاطر نبود بانك اطلاعات هميشه در ميدان انقلاب سردرگم پيدا كردن كتاب‌هاي خود هستند، مي‌توانيم بگوييم ما مشكل كتابخوان داريم؟»
مدير يكي از انتشاراتي‌ها مي‌گويد: اگر دولت كمك نكند، همه‌مان ورشكسته مي‌شويم. ديگري مي‌گويد: به دولت بگوييد دست از سر ما بردارد. كاش معادله هزار مجهولي بود!
فراگرد
شايد رمز پيدايش اين همه مجهول و نبودن چيزي به نام جريان‌شناسي كتاب در كشور، محوريت خودفردي، سازماني يا گروهي صنفي در همه تحليل‌هاي ارائه شده باشد. به قول مولوي كه مي‌گويد:
هر كسي از ظن خود شد يار من
از درون من نجست اسرار من
مثلا همين چند روز پيش دبيركل نهاد كتابخانه‌هاي عمومي كشور خواستار شده بود براي اندازه‌گيري سرانه مطالعه، مقدار قرائت قرآن و ادعيه و شايد فال حافظ‌خواني نيز به مقدار مطالعه مردم اضافه شود. غافل از اين كه اگر در عدد و رقم هم مردم ما 3 برابر استاندارد جهاني كتاب بخوانند و باز هم مشكل كتابخواني داشته باشيم، آيا مشكلي حل مي‌شود؟
نگاه كلان و مديريت واقعي در حوزه كتاب بايد براساس «مساله‌محوري» و «فراگردشناسي» صورت پذيرد.
كتاب يك رسانه ارتباطي است و بسياري از دانشمندان علوم ارتباطي مانند شرام، روش، هاولند، ليندگرن، رايت، لارسن، برلسون، لانگلي و... اساسا ارتباط را يك فراگرد برمي‌شمارند.
تحليل و ارائه پيشنهاد براي اوضاع كتاب براساس فراگردشناسي و ارائه ساختارهاي فراگردي شايد بتواند در تعيين وضعيت اوضاع و احوال كتاب موثر باشد.
فراگرد معادل Process آورده شده و در فارسي معادل‌هاي ديگر مانند پويش و روند نيز براي آن پيشنهاد شده است.
دكتر مهدي محسنيان‌راد در كتاب ارتباط‌شناسي (انتشارات سروش، چاپ ششم، 1384) در اين رابطه آورده است:
«دويدبرلو درباره فراگرد مي‌نويسد: هر رويدادي كه يك تغيير ممتد در زمان را نشان دهد يا هر عملي يا نحوه عملي كه ممتد باشد... وقتي ما مفهوم فراگرد را براي چيزي بپذيريم، در واقع به اين نكته توجه كرده‌ايم كه رويدادها و روابط بين عناصر آن چيز، به صورتي پويا و به طور مداوم در حال تغيير است، آغاز و پايان ندارد، يك تسلسل ايستا از رويدادها وجود ندارد و اصولا فراگرد چيزي ايستا نيست، بلكه پوياست. اجزاي داخل يك فراگرد داراي كنش‌هاي متقابل هستند و هريك بر ديگري تاثير مي‌گذارد و از ديگري تاثير مي‌پذيرد. مفهوم فراگرد، چه از ديدگاه علمي و چه حقيقت تجربي داراي حالتي مارپيچي و به هم يافته است.» (صفحه 71)
اين نگاه و تمركز بر فراگردشناسي كتاب اقتضا مي‌كند كه پيش از هر تصميمي براي مديريت اوضاع و احوال توجه خاصي به درك واقعي از كنش‌هاي متقابل اجزاي فراگرد كتاب داشته باشيم. تصوير و نموداري كه هيچ‌گاه رسم نشده و مورد تحليل قرار نگرفته است.
فراگردشناسي كتاب از سوي ديگر پيام‌آور فرمول‌ناپذيري، مدل‌هاي مديريت و برنامه‌ريزي كتاب است.
به اين معنا كه هر موضوع و پديده خاصي در اين حوزه بايد بر اساس عوامل و كاركردها و اثرات ويژه خود سنجيده شده و تعميم آن به موضوعات مشابه غيرمنطقي تلقي شود؛ تلاشي كه در ارائه تحليل‌هاي آينده با استفاده از نظر صاحب‌نظران مجرب بايد به آن دست يافت.
محمد دهناد
امام محمد باقر العلوم علیه السلام فرمودند: