قصه رنج و گنج
واقعيت اين است كه اگر انقلاب اسلامي ايران كه نقطه طلايي تلاش‌هاي آزاديخواهانه و استقلال‌طلبانه كهن‌ترين ملت خاورميانه و جهان اسلام تلقي مي‌شود با همه تاثيرات پيدا و پنهاني كه در تاريخ معاصر گذاشته است در قسمتي ديگر از كره زمين رخ داده بود،پژوهش ها، توليدات هنري و ادبي و منشورات و مطبوعات بسيار بيشتري مي‌يافت.
هم آن گونه كه حتي امروزه با گذشت پس از چندين دهه از انقلاب‌هاي كشورهايي چون روسيه، الجزاير و فرانسه اين توليدات در كشورهاي ديگر همچنان ادامه دارد. با اين حال در چند ساله اخير حداقل به صورت جوايز نمادين و طرح‌هاي پژوهشي براي سامان يافتن روايت و تحليل انقلاب از سوي نهادهاي دولتي وخصوصي آغاز شده كه انتظار اصلي آن است كه اين حركت‌ها به عمق و عموميت بيشتري دست يابد.
1 - اهميت روايت و تاريخ نگاري معاصر:
»تحريف انقلاب و گسست نسل‌هاي بعدي با اهداف و انگيزه‌هايي كه به ايجاد انقلاب‌ها منجر مي‌شود»، از مهم‌ترين آسيب‌هايي است كه به خاطر نپرداختن به روايت درست و عدم تبديل اين تحليل‌ها به گفتمان عمومي همواره جوامع پس از انقلاب با آن درگير هستند. در واقع گاهي تحليل‌هاي درست و اطلاعات طبقه‌بندي شده از محدوده اسناد مرتبط با دانشوران و دانشگاهيان فراتر نمي‌رود و به همين خاطر امكان وقوع فراموشي اجتماعي و فاصله گرفتن جامعه از ارزش‌هاي متوقع اجتماعي بسيار بالاست.
به ويژه آن كه گروهي كه از اين انقلاب و تحولات پس از آن ضربه خورده‌اند مي‌كوشند كه عوامل به وجود آمدن آن را كم اهميت و يا منحرف جلوه دهند.
اتفاقي كه كم و بيش در حوزه رسانه‌ها و مطبوعات وابستگان به رژيم سابق، امروزه مورد سوء استفاده قرار مي‌گيرد.
عزت شاهي يكي از فعالان سياسي و مذهبي دوران مبارزات انقلاب در اين زمينه معتقد است:
امروز برخي درصدد تطهير نظام ستم شاهي از بيداد و مشكلاتي هستند كه حتي به لحاظ اقتصادي مردم محروم كشور ما را در خود غرق نموده بود به همين دليل انعكاس خاطرات و واقعيت‌هاي آن زمان بدون القا مي‌تواند، دست توطئه گر چنين افرادي را براي جوانان رو نمايد.
از اين رو مي‌توان اهميت روايت‌هاي دسته اول، مستند و همه جانبه در مرحله نخست و پردازش گفتمان‌ساز اين اسناد در قالب داستان، فيلم، نمايش، شعر و... در مراحل بعدي را در بسط و گسترش موارد ذيل مورد ارزيابي قرار داد:
الف) ايجاد ارتباط نسل‌هاي آينده كه ارتباط ملموسي با پديده انقلاب و عوامل آن نداشته‌اند با ارزش‌هاي عمومي انقلاب
ب) گسترش شفافيت بيشتر بين افراد، گروه‌ها و ماهيت و كارنامه جريان‌هاي سياسي و اجتماعي و همچنين تاثيرگذاران داخلي و خارجي در عرصه‌هاي سرنوشت‌ساز
پ) تبيين درست و واقعي عوامل هم گرايي عمومي و انحطاط دستگاه‌هاي حكومتي
ت) تعيين طيف‌هاي مختلف قدرت و مبارزه و عوامل سرنوشت ساز ملي
ث) تعميق ريشه‌هاي هويت ملي بر اساس خاطره‌هاي مشترك آئيني و ميهني
2 - طبقه‌بندي كتاب‌هاي انقلاب اسلامي
طبقه‌بندي و تعيين طيف‌هاي كتب منتشر شده در زمينه انقلاب اسلامي جنبه‌هاي مختلفي دارد، مثلا مي‌توان اين كتاب‌ها را از نظر ساختار مورد طبقه‌بندي قرار داد.
كتبي كه در قالب‌هاي ادبي، رمان، خاطره، بازآفريني ادبي و... قرار دارند و كتاب‌هايي كه تحليل ارائه وقايع و اسناد، عكس‌ها و ساير مدارك موجود از اين دوران هستند.
حتي ممكن است گاه كتبي كه نقش‌هاي سرنوشت‌سازي در به وجود آمدن جريان‌هاي انقلابي و ضد انقلابي نقش داشته باشد مورد قضاوت و طبقه بندي قرار گيرد.
طبقه‌بندي تاريخي نيز داراي طرفداران به خصوص خود است. آنچه واضح است اين است كه انقلاب يك فرآيند يك روزه يا يك ساله نيست و زمان تجلي بسياري از جرياناتي كه به وجود آمدن آن را باعث شده‌اند به همين دليل تمامي اسناد و نوشته‌هاي ادبي كه مي‌توانند به نحوي اين واقعه را منعكس نمايند، جزو كتب انقلاب مورد بررسي قرار مي‌گيرند.
سال‌هاي حكومت پهلوي در ايران غالبا با تعارض ملت و حكومت همراه بوده است و غالب اين تعارضات مواجهه‌هايي خونين و همراه با پيامدهاي ناگوار براي مردم و مخالفان رژيم بوده است. تعارض مداوم مردم و حاكميت، منتهي به تلاش براي ترسيم چگونگي اين تعارض، مشروعيت يا عدم‌مشروعيت نظام حاكم، پيشرفت و عقب‌ماندگي، همگي مباحث جدي سال‌هاي حكومت پهلوي بوده است؛ هرچند اين موضوعات در هر كدام از گرايشات عقيدتي و سياسي جداگانه مورد بررسي قرار مي‌گرفتند.
عوامل ايراني حاكميت پهلوي، در تاريخ‌نگاري معاصر و انقلاب اسلامي جايگاه قابل توجه و درعين حال كاملا در خور نقد و بررسي دارند و به چند دوره طبقه‌بندي مي‌شوند:
دوره اول عصر رضاخان
دوره دوم عصر تثبيت محمدرضا پهلوي
در سال‌هاي اوليه حكومت، وي نفوذ چنداني بر ارگان‌هاي فكري و مطبوعاتي ندارد تا جريان تاريخ‌نگاري مشخصي را از ناحيه پهلوي‌ها بتوان برشمرد؛ هرچند در اين دوره تاريخ و تاريخ‌نگاري به گونه‌اي ديگر رقم خورد. اما سال‌هاي پس از كودتاي 28 مرداد تا 1356 سال‌هاي تثبيت حكومت پهلوي است و در اين سال‌ها دوره1342 تا 1356 از ويژگي خاص خود برخوردار است.
دوره سوم عصر سقوط پهلوي‌ها
با وقوع انقلاب اسلامي رژيم متوجه شد كه همه آنچه در طول ساليان دراز به دست آورده بود، از دست داده است و بايد به گونه‌اي خود را توجيه كند. لذا شاه در ايام تبعيد در مكزيك كتاب معروف پاسخ به تاريخ را نگاشت و به‌دنبال او خواهرش اشرف پهلوي كتاب من و برادرم را نوشت.
اقدام مهم ديگري كه دراين راستا انجام گرفت، طرح تاريخ شفاهي ايران در دانشگاه هاروارد بوده است.
اين مجموعه كه به پيشنهاد و اجراي حبيب لاجوردي، استاد تاريخ دانشگاه هاروارد به انجام رسيد مجموعه مصاحبه‌هايي است كه با سران گريخته از وطن رژيم پهلوي و بعضا تعدادي از مخالفين جمهوري اسلامي و همچنين چند نفر از منسوبين به نظام صورت گرفته است.
خاطرات عبدالمجيد مجيدي، شاپور بختيار، علي اميني، اميرتيمور كلالي از اين‌دسته است.
البته مشكل اساسي اين نوع تاريخ‌نگاري‌هاي داخلي توسط سران رژيم، تبرئه خود و فرافكني است.
علاوه بر نكات مهم در اين نوشته‌ها، نمي‌توان انكار كرد كه افراد هنوز هم با مواضع گذشته خود هستند و بدين لحاظ با واقعيت‌هاي جديد ملت ارتباط ندارند.
در طبقه‌بندي تاريخي به جز دست اندركاران حكومت قبل يا مبارزين، گروه‌هايي نيز پژوهش‌هاي آزاد خود را براي تدوين تاريخ معاصر آغاز كرده و در راه انتشار دارند.
3 - نهادهاي رسمي و غير رسمي تاثير گذار در توليد منشورات
در كنار همه طبقه‌بندي شايد آشكارترين جهت‌دهنده كتاب‌هاي انقلاب اسلامي، متوليان يا تفكراتي باشد كه در تدوين كتب نقش به سزايي داشته‌اند.
از قديم اين گونه معتقد بودند كه تاريخ همواره توسط جناح و طرف غالب نوشته مي‌شده، اما تاريخ معاصر نشان مي‌دهد كه رسانه‌ها و وسايل ارتباط جمعي شكل دهنده تضارب آرا حتي در تحليل يك اتفاق واحد هستند.
از سويي ديگر به اعتقاد برخي تلاش براي پرداختن به موضوع انقلاب و حمايت از كارهايي كه در اين زمينه شكل مي‌گيرد از امور مغفول مانده در عرصه فرهنگي است.
امير حسين فردي، نويسنده ادبيات انقلاب در همين زمينه معتقد است: »مسائل جنگ و استيلاي جو چپ جهاني بر ادبيات و نويسندگان پيش از انقلاب هيچ گاه اجازه پرداختن به موضوع انقلاب را به نويسندگان متعهد نداد.
به همين دليل ادبيات متعهد درگير جنگ و مسائل و حماسه‌هاي آن شد و به همين دليل امروزه ادبيات انقلاب اسلامي پشتوانه قوي ندارد.
به نظر من به همين دليل شهداي انقلاب اسلامي، از شهداي جنگ تحميلي مظلوم‌ترند.
از سويي سرگذشت انحراف گروه‌هايي مانند منافقين آنقدر مفاهيم بكري براي ادبيات باقي گذاشته كه بايد گروه‌هاي سرمايه‌گذار و متولي اين پژوهش‌ها و تاباندن نور به اين نقاط مبهم شوند.»
شايد اين، مهم‌ترين انگيزه براي ورود نهادهاي رسمي به اين جريان باشد.
4 - برخي از صفحات كارنامه 30 ساله:
به هر روي مي‌توان به طور مثال به چندين كتاب جريان ساز منتشر شده در اين حوزه اشاره نمود كه به لحاظ محتوايي داراي آثار مهم و به عنوان ماخذ مورد استفاده قرار گرفته‌اند كه معرفي آنها خالي از لطف نيست.
خاطرات عزت شاهي / محسن كاظمي
خاطرات مستند عزت شاهي از مبارزان دوران انقلاب اسلامي و روايت او از زندان اوين و شكنجه‌هاي ساواك و مجاهدين خلق و مبارزات ايدئولوژيك و... به ضميمه اسناد و عكس‌هاي مفصل كتابي است كه حسابي ذهن آدم را درگير مي‌كند.
سقوط شاه / فريدون هويدا
فريدون هويدا برادر اميرعباس هويدا نخست وزير معلوم‌الحال رژيم پهلوي است كه به لطف صدارت برادر در سال‌هاي پاياني حكومت طاغوت نماينده ايران در سازمان ملل بوده است. فريدون هويدا در اين كتاب كه درسال 58 نوشته‌شده از تحليل‌ها و خاطراتش در مورد حوادث منجر به فروپاشي رژيم شاهنشاهي مي‌گويد.
ظهور و سقوط سلطنت پهلوي / ارتشبد حسين فردوست
اين كتاب اولين بار در دهه فجر سال 1369 با كوشش عبدالله شهبازي از روي دستنوشته‌هاي ارتشبد حسين فردوست، رئيس دفتر ويژه اطلاعات محمد رضا شاه تهيه و تنظيم شده است.
ايراني‌ها چه در سر دارند؟ / ميشل فوكو
ميشل فوكو به لحاظ اخلاقي در عالم انديشه آدم خوشنامي نيست اما برخي نظراتش باعث شده تا بعنوان يكي از متفكران مهم دوران پست مدرن شناخته شود.
فوكو در سال 57 قبل از پيروزي انقلاب دو بار به ايران مسافرت كرده است و در اين كتاب حاصل مشاهدات خود در ايران را بيان كرده است.
فوكو نخستين كسي است كه انقلاب ايران را اولين انقلاب بعد از انقلاب فرانسه مي‌داند كه در آن معنويت با سياست پيوند خورده است. كتاب «ايران روح دنياي بي‌روح» نيز كتاب ديگري از اوست كه به موضوع انقلاب اسلامي ايران مي‌پردازد.
كتاب‌شناسي انقلاب اسلامي
انتشارات سوره مهر
اين كتاب مشتمل بر فهرست توصيفي و فهرست مندرجات كتاب‌هاي منتشره طي سال‌هاي 1350 تا 1372 در موضوع انقلاب اسلامي است كه روش تنظيم كتاب‌ها در آن براساس‌عنوان مي‌باشد. فهرست توصيفي كتب شامل: عنوان، نويسنده، مترجم، ويراستار، محل نشر، ناشر، مشخصات فيزيكي (قطع، شماره صفحه، تعداد جلد)، شماره رده‌بندي و كد محل نگهداري در كتابخانه مربوطه است.
انقلاب اسلامي و ريشه‌هاي آن / عباسعلي عميد زنجاني
اين كتاب ششصد صفحه‌اي با بحث‌هاي مفصل فرهنگي، حقوقي سياسي و تاريخي تلاشي براي تبيين انقلاب اسلامي است.
آخرين سفر شاه / ويليام شوكراس
آنچه كه در كتاب 544 صفحه‌اي به چشم مي‌خورد نگاه جانبدارانه شوكراس، روزنامه‌نگار مشهور انگليسي از شاه و عملكرد او در قالب بيان نوستالژيك و تراژيك از سير جريان حاكميت او در سال‌هاي دهه چهل و پنجاه است، بي‌آنكه اين نيت و كوشش خود را روشن و آشكار سازد.
آغازي بر يك پايان / سيد مرتضي آويني
شهيد آويني در گفتارهايي به مباحثي همچون دهه60 و امام خميني، اسلاميت يا جمهوريت، پروستريكاي اسلامي وجود ندارد، ايمان منجي جهان فرداست و.... از آسيب‌هاي گريبانگير طرفداران انقلاب مي‌گويد.
صحيفه انقلاب / امام خميني
جملات به ياد ماندني امام در مجموع سخنراني‌ها، وصيت‌نامه و مكاتبات ايشان نكات زيادي را در درك بهتري از انقلاب اسلامي و ريشه‌هاي آن به ما مي‌دهد.
انقلاب و پيروزي / خاطرات هاشمي رفسنجاني از سال‌هاي انقلاب
جلد اول اين مجموعه خاطرات آيت‌الله هاشمي رفسنجاني كه با نام كارنامه و خاطرات سال‌هاي 1357 و 1358، انقلاب و پيروزي منتشر شده است، خاطرات ايشان از حوادث سال‌هاي 1357 و 1358 است كه با اشاره‌اي به ريشه‌هاي نهضت اسلامي امام خميني (ره) و پيشينه مبارزات هاشمي در زمان شاه آغاز مي‌شود و با حوادث مهم پس از انقلاب ادامه مي‌يابد.
البته كتاب‌هاي ارزشمند ديگري نيز حتما وجود دارد كه در حوصله اين مقاله نمي‌گنجد.
امام محمد باقر العلوم علیه السلام فرمودند: