انقلابی برای بیشتر دانستن
شاید در کتاب های تاریخی خوانده باشیم که از وصایای شاه بی کفایت قاجار به خلف بی کفایت تر خود آمده که :«برای آن که راحت حکومت کنی؛سعی کن که ملت گرسنه و بی سواد بمانند»
آری، این طریقت طاغوت برای استیلا بر عقل ها، ثروت ها و آزادی های جوامع است که از دیرباز در کلام خداوند بزرگ نیز چنین بازتاب یافته است:
» خداوند سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، آن ها را از تاریکی ها( جهل و نادانی) به سوی روشنایی( دانایی) بیرون می آورد و زورگویان سرپرست انسان های کافرند که آن ها را از روشنایی به تاریکی( جهل و نادانی ) فرو می برند...»(آیه الکرسی).
شاید به همین دلیل باشد که یکی از مقیاسهای درست و نادرست بودن حوادث را باید در تاثیر آن ها در آگاهی و نا آگاهی جامعه ی تحت تاثیر آن جست و جو نمود.
امروزه کتاب خوانی و گرایش جوامع به مطالعه به یکی از مقیاس های میل اجتماعات انسانی به توسعه و پیشرفت و در نهایت رشد آگاهی ها تلقی می گردد.
در این زمینه بررسی توصیفی و تحلیل محتوایی آنچه به عنوان کارنامه نشر در سی ساله زرین انقلاب روی داده خالی از رشد نیست.
1. آگاهی عنصر نخستین انقلاب اسلامی:
پیش از بررسی وضعیت عوامل سخت افزاری و کمیتی نشر کتاب،پس از انقلاب اسلامی ضرورت دارد به مهم ترین پیش نیاز توسعه ی کتاب خوانی یعنی عنصر سواد اشاره ای داشته باشیم.
با سوادی از طرفی عامل مهم آگاهی و نیاز به کتاب است و توسعه ی آن باعث رشد نیاز و در نتیجه بالا رفتن نشر کتاب و سایر مطبوعات می شود و از سوی دیگر بالارفتن سطح سواد باعث عمومی شدن گفتمان فرهیختگان و به وجود امکان رشد نبوغ و احتمال پرورش نخبگان و نویسندگان خواهد شد.
آمار نشان می دهد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ 45 درﺻﺪ ﻣﺮدم پیش از انقلاب اسلامی ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ طبیعی است ﻣﻴﺰان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺣﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘـﺎب ﻧﻴـﺰ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺤﺪود ﺑﻮد.
بر اساس آمار در آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻴﺶ از50 درﺻﺪ ﻛﻮدﻛﺎن واﺟﺐ اﻟﺘﻌﻠﻴﻢ،به دلایل مختلف و عمدتا اقتصادی در ﻣﺪارس ثبت نام نمی شدند،و بیش از 75 درصد از ادامه تحصیل باز می ماندند این در حالی است که ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ 99 درﺻﺪ از کودکان ﺛﺒﺖ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و و امروزه نزدیک به 90 درصد جمعیت کشور از نعمت سواد بهر مندند.
در حوزه تحصیلات عالی آخرین آمار دانشجویان ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب 170 ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد که حدود 51/0 درصد جمعیت کشور در آن زمان را تشکیل می دهد .
این در حالی است که بر اساس آمار ﻫﻢ اﻛﻨﻮن اﻳـﻦ ﺗﻌـﺪاد ﺑـﻪ 3.5 ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ یعنی 5 درصد ﻛﻞ ﺟﻤﻌﻴﺖ کشور اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
به لحاظ کیفی نیز تشکیل دوره های عالی کارشناسی ارشد و دکترا و هم چنین تحصیل زنان در آموزش عالی کشور به طور کلی با زمان قبل از انقلاب به نسبت های جمعیتی و زمانی خود قابل مقایسه نیست و رشد چند هزار درصدی را تجربه کرده است.
این آمار خود گویای به وجود آمدن بازار و میل و انگیزه های بسیار برای صنعت نشر و کتاب می باشد.
- کمیت های کلی و موضوعی توسعه ی کتاب در جمهوری اسلامی
يکي از مسائلي که تحت تاثير زمينه هاي مختلف تاريخي، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و... و سياست هاي حاکم مدام در حال تغيير و تحول چه در جنبه هاي کمي و چه کيفي بوده و هست، کتاب است.
گاهي کتاب براي انتقال پيام در رده هاي آخر قرار مي گيرد و گاهي حرف اول را مي زند. يکي از مسائلي که در کشور ما بر تيراژ، نوع کتاب و... بي تاثير نبوده انقلاب اسلامي و بعد ازآن جنگ تحميلي است.
اگر به آمارهاي قبل از پيروزي انقلاب اسلامی توجه کنيم براساس اطلاعات موجود در سال 1320، تعداد 328 عنوان کتاب در ايران منتشر شده است.
اين رقم تا سال 1342 تا 800 عنوان در نوسان بوده است. سال 1343نيز ، 1 هزار و 48 عنوان کتاب منتشر شده است.
اگر بخواهيم متوسطي از اين آمار ارائه دهيم بايد گفت در فاصله بين سال هاي 1343 تا 1357 متوسط توليد کتاب 2 هزار و 500 عنوان کتاب در سال بوده است.
گرچه پس از پیروزی انقلاب به دلیل مسائب جنگ تا سال 1361 تعداد عناوین کتب پیشرفت چندانی نداشت اما از سال 1362تا 1364 شاهد افزايش متوسط توليد کتاب تا 6 هزار عنوان هستیم
در نهايت با توجه به آمارهاي موجود خانه كتاب جمهوري اسلامي ايران در سال 84 شاهد چاپ 51 هزار و 510 عنوان كتاب بوديم كه البته رشد قابل توجهي داشته است.
بدیهی است که چاپ این تعداد از عناوین کتب نشانگر توسعه ی بیش از پیش تعداد انتشارات،تعداد نویسندگان ،فروشگاه های کتاب و کتاب خانه ها نیز می شود.
علاوه بر این که نهادهایی چون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی،سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و... با طبع متعدد کتب و پخش رایگان و کم هزینه ی آن گام های خوبی را برای توسعه ی فرهنگ کتاب خوانی بر می دارند.
گرچه در این مجال منکر معضلات و مشکلات فراوان پیش روی موضوع کتاب خوانی در بین صنعت نشر کشور نیستیم اما بر آنیم که فعالیت های صورت گرفته نسبت به امکانات موجود، مشکلات و معصلات دائمی ایران پس از انقلاب در مقایسه با قبل آن ،جریانی فوق العاده و پیشرفتی شگرف است.
- جریان شناسی موضوعی انتشار کتاب
بررسی محتوایی کتب منتشر شده در دوران پس از پیروزی انقلاب نیز موضوعی مهم تلقی می گردد.
زیرا توسعه ی کمی نشرکتب غیر درسی ،همزمان به دگرگونی های محتوایی فراوانی در عرصه ی کتاب و کتاب خوانی منجر شده است.
مثلا اسد الله شعبانی، نویسنده معتقد است که رشد ادبیات کودک و نوجوان در دوران پس از انقلاب بیش تر و پر رنگ تر از سایر گروه های کتاب است و اصطلاحا یک رشد انفجاری است و به بیان جواد محقق عضو انجمن قلم ایران انقلاب توانسته انقلاب در پيكره سانتي‌مانتال ادبيات كودك روح شجاعت دميد.
در سایه ی همین تحول کمی و کیفی است که می توان پیشاپیش درباره ی به وجود آمدن نسلی شجاع، جستجو گر و فعال در دل اجتماع پس از انقلاب اسلامی فکر نمود.
در سالهای پس از انقلاب اسلامی به لحاظ محتوا و کیفی ماهیت کتب مورد مطالعه ارتقا و تحول یافته است.
گرچه قضاوت و دسته بندی دقیق درباره ی جریان های قالب کتاب در دهه قبلی نیازمند دقتی تخصصی و مستند است اما روند این تحولات بر اساس آمار و اطلاعات موجود در سه دهه به شکل ذیل می توان توصیف نمود:
الف) دهه آغازین انقلاب( از سال 1357 تا 1367)
با برداشته شدن سانسور های رژیم گذشته و همچنین نیاز به تبیین دیدگاه های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی اسلام به عنوان متولی حکومت جدید می توان انتظار داشت که اولین حرکت جریان کتاب در عصر آزادی های ناشی از انقلاب توجه به انتشار کتب ممنوعه و همچنین اسلامی باشد.
روند تند تحولات پس از انقلاب اسلامی جنگ را پیش روی قرار می دهد که خود تاثیری شگرف در موضوعات مرتبط با بحث کتاب دارد.
مباحث عمدتا تئوریک آغاز انقلاب جای خود را به ادبیات جنگ و مباحث عملی و عقیدتی متناسب با آن می دهد.
در این دوران هم چنین گروه های سیاسی منحرف که دارای پیاده نظام فرهنگی نیز بوده اند ،کم کم رویاروی نظام قرار گرفته و همچون جبهه سیاسی پیاده نظام فرهنگی شان نیز دچار انزوا و بحران مقبولیت می گردد.
ب) دهه دوم انقلاب( از 1367 تا 1377)
آغاز دهه دوم انقلاب همزمان با پایان جنگ و نمود تلخ کامی های ناشی ازآن است.
تلخ کامی هایی که اوج آن رحلت امام امت است و دغدغه اصلی آن فراموشی جنگ ارزش های نخستین انقلاب اسلامی.
آغاز این دهه به حق آغاز استیلای داستان و رمان در صحنه ی کتاب است. در این میان هم کتاب های مرتبط با دفاع مقدس پیشرفت کمی بسیاری دارند و هم رمان های عامه پسند به نحو بسیاری برای نخستین بار پس از انقلاب رویش می نماید.
پایان این دهه مقارن با تحولات شگرف سیاسی و اجتماعی است و جریان کتاب آبستن یک رشد کمی و تحول کیفی.
مهمترین چرخش محتوایی کتب ، توجه عمومی به منشورات سیاسی و اجتماعی است.
ترجمه ی آثار مهم سیاسی ،فلسفی و اندیشه ای در اواسط دهه دوم انقلاب اسلامی ،تحول سیاسی منبعث از دوم خرداد 76 و سیاست گزاری ها انجام شده قبل و بعد آن زنجیره ای است که گرایش عمده به کتاب های این دوره را به وجود می آورد.
بازار کتاب در پایان این دوره ،مکانی جذاب، پر هیجان و سرشار از اتفاقات مهم و تاثیر گذار است.
ج) دهه سوم انقلاب ( از 1377 تا 1387)
دهه سوم انقلاب در بازار کتاب پر شور آغاز شده و مردم علاقه ی بسیار شدیدی به موضوعات سیاسی اجتماعی دارند.
در این بین مجال تازه ای نیز برای انتشار کتاب ها و فیلم های اصطلاحا عامه پسند ایجاد شده و این شرایط بازار گرمی برای فرهنگ و هنر رقم زده است.
در اواسط این دهه با فروکش کردن التهابات سیاسی ،وضعیت موضوعی کتاب به حالت قبل باز می گردد، بدین معنا که قالب های مهم و مسلط بازار نشر باز داستانی است.
تفاوت این دوره با اواسط دهه دوم انقلاب، کیفیت قابل دفاع تولیدات فرهنگی هنری است.
در واقع اگر در دوره های پیش ترجمه و گرته برداری و بازنویسی به عنوان قالب رایج کتاب ها ی موجود در بازار کتاب تلقی می شود این دوران سرشار از تجلی نبوغ سرشار نویسندگان عمدتا جوان ایرانی است.
به بیان عبدالعلی دستغیب،منتقد با سابقه ادبیات این تحول پس از ظهور نویسندگانی چون آل احمد،بزرگ علوی،هدایت و دولت آبادی اتفاقی شگرف و امیدوار کننده است.
آثار متعدد داستانی که در نیمه دوم دهه سوم انقلاب روئیده اند حتی قلمرو مرزها را درنوردیده و در آن سوی مرزها ترجمه و منتشر شده اند.
در زمینه تصویر سازی و انتشارات ادبیات کودک نیز،این پیشرفت ها به دست یابی نویسندگان و تصویر سازان کتاب کودک در جشنواره های جهانی منجر شده است.
به گفته دکتر فریده ی خلعت بری ،برخی از این کتب به صورت کتاب درسی و کمک درسی در کشورهای مختلف به ویژه در ناحیه شرق آسیا منتشر شده اند.
ایران در این سال ها در روند تولید کتب و مقاله در زمینه های علمی و پژوهشی نیز یکه تاز خاورمیانه و جزو پیشتازان عرصه های بین المللی به شمار می رود.
تحولی محتوایی که در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کتاب های داستانی و غیر داستانی رخ داده البته تنها منحصر به عرصه های تخصصی نیست.
به جرات می توان ادعا کرد که حتی در زمینه ی تولید کتاب های عامه پسند،نیز مفاهیم مبتذل و سطحی معطوف به ناامیدی ،سکس و خشونت در سال های قبل از انقلاب ،هرچند در سطحی پایین تر از ساخت هنری به مفاهیمی ساده، انسانی،صمیمی و اخلاقی ارتقا پیدا کرده است.
برای توصیف این شرایط شاید تعبیر رضا امیرخانی،نویسنده شایسته تر باشد که می گوید:
»به دلیل شکست و بی آبرویی گفتمان کمونیسم و لیبرالیسم در دهه های اخیر ایران،به قاطعیت می توان ادعا نمود،تنها گفتمان پویا و زنده ی ادبیات امروز ، ادبیات انقلاب اسلامی است.»
امام محمد باقر العلوم علیه السلام فرمودند: