گوهر ذات (www.dehnadi.ir )

پیشینه تاریخ آزادیخواهی در ایران

مدرنیته با همه کاستی هایش واقعیت بی بدیل قرون جدید است؛ که در میانه همه مضرات با گسترش وسایل ارتباط جمعی و رشد آموزش بشریت را به سوی  سبک جدیدی از زندگی رهنمون شده است.

تندرو ترین منتقدین تجدد هم نتوانسته اند خود را بی نیاز از دستاوردهای آن جلوه نمایند.

احیا نقد یکی از آثار تجدد است که منتقدین تجدد خود از آن بهره می برند .

گرچه هزار و یک افسوس در تاریخ تجدد ایران و انقلابهای ایرانی می توان از منور الفکری و غربی مآبی و شکست نهضتهای مردمی وجود دارد ولی به هر صورت ما می توانیم همانگونه که نهصت ترجمه در دوران عباسی را آغاز راهی بدانیم که به علمایی چون صدر الدین شیرازی و فیض و علامه طباطبایی رسید .آغاز اطلاع رسانی و انفجار اطلاعات در قرن هیجده و نوزده میلادی را سر آغاز آگاهی شد که فرجام آن انقلاب اسلامی بود.

مهمترین عنصر ضعف قیا مهای پیش از قاجار همین بحث رهبری و نبود مانیفست مبارزه  بود که با نهضت تنباکو موضوع به رغم همه موانع تا حدی مرتفع شد.

مردم استبداد زده در اولین نافرمانی مدنی در زمان میرزای بزرگ(ره) اقدام به لغو قرارداد تنباکو نمود.

حاج ملا علی کنی نیز که مجتهد تهران بود در اقدامی مشابه اقدام به تحریم قرارداد رویتر نمود و این آغاز مبارزات مردمی در چارچوب نهادهای مدنی بود.

مسئله ای که پس از قیام تنباکو که بر سر منافع محدودی اجرا و انجام شد  جای بحث و نقد و نظر بسیار طولانی دارد موضوعه قیام مشروطه در دهه 80 سده 13 هجری است.

مشروطه یک قیام تمام عیار مدرن است که که به مدد همراهی علمای بزرگی چون فقیه نائینی(ره)،میرزا عبدالله مازندرانی و در مقاطعی مرحوم شیخ فضل الله نوری مبانی آن بر اساس مبانی فرهنگی ملت،که اسلام است تئوریزه شده بود.

این قیام باهدف استقلال ،آزادی و ترقی صورت می گرفت اما یک تفاوت اساسی با قیامهای نوخواهانه و ترقی خواه سایرر ممالک مانند انقلاب کبیر فرانسه یا انقلاب اکتبر و... را داشت و همین مطلب باعث بحران رهبری و شکست مشروطه با کودتای سیاه سید ضیاء شد و آن اینکه مشروطه طلبی در غرب به مقتضای تعامل و همراهی قدرت و دین یک حرکت ضد دینی نیز محسوب می شد و استقرار جامعه مدنی پس از انقلاب یک مشی سکولار (= حذف دین از مناصب حکومتی و زوایای اجتماعی) را بهمراه داشت اما مشروطه ایران یک قیامی بود که که مفاهیم ضمنی آن بازگشت به عدالت الهی بود و نه عدالت اومانیستی بر محور انسان.

اتفاقات پس از مشروطه مانند شهادت شیخ فضل الله و پس از آن درگیری مشروطه خواهان با پدران دفاع از مشروطه ستارخان و باقرخان نشان گر همین تفاوت دیدگاههاست.

رشد نا متوازن نهادهای مدنی و استقرار ناقص جامعه مدنی از یک سو و عدم تدبیر ودانش دلسوزان مشروطه باعث می شود که پس از چندی نه تنها انقلاب مشروطه باعث وحدت بیشتر مردم ، بلکه بعنوان دلزده تر کردن مردم و انشقاق نظر اجتماع شود به نحوی که مشروطه ای که برای خود پارلمان دارد  وق انون مطبوعات تصویب کرده و نهادهای قانونی را در حال تاسیس دارد پس از کمتر از بیست سال استقرار شاهی را به چشم می بیند که نه تنها از خانهای قاجار مستبد تر است،بلکه آزادانه و بدون مخالفتی جدی هم بر آزادی های مدرن می خروشد و هم بر حریت دینی.

استیلای پهلوی اول پس از 15 سال مشروطه و ادامه عملکرد وی تا پایان جنگ جهانی دوم نشان گر عمق سر خوردگی عامه از آزادیخواهی است که نه باعث استقلال آنها شده و نه آزادی  ارمغان داشته و نه ترقی و تنها اسباب دست مردم که دین آنهاست نیز از آنها گرفته اس.

مدتها زمان لازم است تا نسلهای مشروطهبروند و در پس شهریور 20 کسانی انگیزه مبارزه محطاطانه تر داشته باشند.

اما به هر صورت فرصت پس از شهریور 20با تندروی های دشمندست نمای آزادی از بین می رود و بهانه برای دور جدید ی از استبداد پهلوی دوم فراهم می گردد.

انقلاب اسلامی اما یک مطلب جدید است که از آغاز روند هوشمندانه ای برای ان طراحی شده است و این به دلیل این است که رهبری این انقلاب نگاه جامعی به مباحث انقلاب ، رونفکری و سایر موارد دارد.

امام خمینی فرزند نسل سوم مشروطیت است که تاریخ مشروطیت را با چشمان خود مطالعه کرده و پس از فرجام نهضت ملیمتوجه است که اجانب و ضد انقلاب همواره با کنترل انقلاب ها به مقاصد خود می رسند.برای ضد انقلاب شخص مهم نیست بلکه مهم هدف است که می توان تواسط شخصی دیگر و حتی با عنوان انقلاب آنرا به ظهور رساند.

مهم این است که پهلوی اول یا آتا تورک منافع انگلیس را تامین نمایند چه بعنوان جمهوری و چه پادشاهی چه مشروطه

حال اینکه رضاخان رئیس جمهوری مانند حسنی مبارک دائمی باشد یا پادشاه یا رئیس حزب حاکم تفاوتی ندارد.

امام خمینی با درک این مسئله از ابتدا تکلیف خود را با دو گروه اسلام ستیزان و متحجرین مردم گریز معلوم کرده و دست روی نقطه ضعف آزادیخواهی از زمان میرزای بزرگ می گذارند.

جمهوری اسلامی محقق می شود اما ادبیات رهبر انقلاب نوسازی مفاهیم است چه در حوزه شریعت که بحث از دین پویا ست و چه در حوزه آزادیها که قید حفظ مبانی اسلام را به یدک می کشد.

امادشمنان مردم که از مردم و رهبری برای کشت مقاصد خود نا امید شده اند کشور را به عرصه یک جنگ بزرگ می کشند و یکی از مقاصد آنها نیز ابتر گذاشتن برنامه های انقلاب اسلامی برای ایجاد نهادهای اجتماعی و استقرار بلند مدت آزادی است.

نامه امام امت به مجلس در پایان عمر نشان می دهد بسیاری از برنامه های امام خمینی(ره) برای استقرار قانونو حاکمیت مردم بخاطر جنگ ه تعویق افتاده بوده و در این میانه رحلت رهبری و چالش ویرانی فزاینده ای که در کشور در اثر طولانی ترین جنگ قرن بیستم بوجود آمده اولویت های حکومت جمهوری اسلامی را در عرصه اجتماع تغییر محسوسی داده است.

·                                درباره سید محمد خاتمی

متولد 1322 از شهر اردکان از توابع استان یزد است.پدرش سید روح الله از نوادگان امام مجتبی و از رهبران مبارز شهرستان یزد است .

سید محمد پس از اتمام تحصیلات مقدماتی به حوزه علمیه اصفهان می رود و دروس سطح را به پایان می برد همزمان با فراگیری دروس دینی به تحصیلات آکادمیک هم می پردازد.

فرجام این تحصیلات فوق لیسانس علوم تربیتی بود . وی پس از تحصیلات و انجام خدمت وظیفه در نیروی هوایی ارتش به پیشنهاد شهید بهشتی جهت تصدی مرکز اسلامی هامبورگ به آلمان رفت.

وی پس از انقلاب به نمایندگی مجلس و سپس ریاست روزنامه کیهان رسید .

حجت الاسلام خاتمی پس از چندی بعنوان وزیر فرهنگ و ارشاد سلامی برگزیده و همزمان مسوول تبلیغات جنگ بود.

وی پس از سال 72 به ریاست کتابخانه ملی رسید و همزمان در دانشگاه به تدریس پرداخت.

وی که مدرس فلسفه غرب بود در این سالها به تالیف دو کتاب و تعدادی مقاله پرداخت و پس از چدی کتابهایی را بر آن افزود.

بعضی از آثار او عبارتند از :

از دنیای شهر تا شهر دنیا

بیم موج

آئین و اندیشه در دام خودکامگی

وی در سال 1376 بعنوان کاندیدای حزب روحانیون مبارز و کارگزاران سازندگی و نیروهای خط امام که ائتلاف نیروهای میانه رو و تکنو کرات و چپ اسلامی بود بعنوان کاندیدا مطرح شد.

خاتمی که یکی از متفکران حوزه غر بشناسی بود با درک احتیاجات و دغدغه های داخلی و خارجی در انتخابات با شعارهای زیر با رای 20000000 نفر به پیروزی رسید:

قانون گرایی

استقرار جامعه مدنی و آزادیهای سیاسی در عرصه اجتماع

توسعه سیاسی

تنش زدایی در حوزه بین الملل

وی پس از شروع ریاست جمهوری  با تدوین و طرح نظریه گفتگوی تمدنها و فرهنگها در مجمع عمومی سازمان ملل متحد سال 2001 میلادی را به این نام پیشنهاد نمود که مورد تصویب قرار گرفت.

·                                ارتباطات اجتماعی در آستانه دوم خرداد

سیستم رسانه ای کشور در آستانه دوم خرداد عبارت از یک نظام توسعه ای بود که تحلیل آن منوط به بررسی دقیق شرایطی بود که دوران به  سازندگی را پس از ویرانی های جنگ تحمیلی رقم زده بود.واقعیت این بود که دوران سازندگی و بازسازی کشور تحت تاثیر پنج زمینه و موقعیت  خاص بود که در جای خود محل تامل بود:

1.  ایران یک جامعه انقلابی بود که بخاطر اندیشه صدور انقلاب و حمایت از جبهه های آزادیبخش همواره مورد حمله سیاسی و نظامی و خرابکارانه استعمارگران و ایادیشان بود. این موضوع فضای کشور را به شدت امنیتی می نمود.

2.  ایران در آستانه یازدهمین سال انقلاب جنگی را به پایان رسانده بود که حداقل 1000میلیارد دلار یا به عبارتی در آمد خالص50 سال کشور(آنزمان) ویرانی به بار آورده بود و نیازمند نوسازی زیر بنایی و همچنین نیازهای فوری بود.

3.  بسیاری از معضلات آغازین دولتهای ایرانی بعد از انقلاب اسلامی توسط معمار این انقلاب و نفوذ بیان و اقدامات ایشان حل می شد و گفتار امام خمینی(ره) فصل الخطاب نیروهای انقلاب بود ولی در آغاز دوره توسعه یکی از مسائل مهم فقدان امام بود که تجربه انتخاب رهبری توسط خبرگان را بوجود آورده بود.

4.  قانون اساسی در زمان تدوین با ملاحظات انقلابی خود یک حالت این همانی بین اقتصاد و دولت بوجود آورده بود که حل معضلات اقتصادی به هر صورت برابر با رشد دولت و اعمال قدرت بیشتر بود که در دراز مدت باعث واکنشهای اجتماعی شد.

5.  مشکلات پولی و مالی جنگ باعث بوجود آمدن حالتی از تورم فراگیر در دوران بعد از جنگ شده بود که علاوه بر کاهش آزادیهای سیاسی که ویژه کشورهای در حال توسعه است باعث بوجود آمدن فشارهای فراگیر اقتصادی شده بود و طعم بازسازیها و کارهای انجام شده به بسیاری دهک های اجتماعی نمی رسید.

در آستانه دوم خرداد مانند سایر کشورهای در حال توسعه نمی توان اثری از تعدد رسانه های آزاد اثری دید.

مخالفان ریشه ای دولت نیز در دو حلقه روشنفکری دینی و احزاب روحانی دارای رسانه های جذابی نبودند و تلویزیون را نیز می توان بعنوان یکی از بازوهای دولت نام برد .

رای آوردن سید محمد خاتمی به عنوان رئیس جمهور هفتم ایران پس از انقلاب یکی از جایگاه های تحلیل این نکته است که چگونه می شود از حرکت به سمت ارتباطات اجتماعی نتیجه عکس گرفت.

صرفنظر از اینکه چگونه به تحلیل جامع اتفاقات منتهی به خرداد 76 بپردازیم که خود مطلب وسیع و بسیار گسترده ای است می توان به این بسنده نمود که در واقع عدم تطابق محیط با پیام رقبا در وهله های نخست و درک مواجهه با عکس العمل های موجود باعث یک چرخش بزرگ در انتخابات شد.

هنگامی که پیام تبلیغی به رغم استیلای وسایل ارتباط جمعی با محیط و روش مناسب و موجه همراه نباشد می تواند نتیجه عکس به بار آورد

این اتفاق چیزی بود که ریاست مسلم اکبر ناطق نوری رئیس پارلمان را بر دولت تبدیل به شکست نمود.

مطلب آخری که باید ملاحظه آن را داشت نقش روشنفکران و اصحاب  فرهنگ و هنر در ایجاد این طراوت و رقابت است که در تاریخ ایران کم نظیر است.

6.    رسانه ها قبل و بعد دوم خرداد

یکی از مهمترین مناسبات و بخشهای مهم جامعه که در به وجود آمدن این رویداد سیاسی نقش تام و اصلی داشت بحث  رسانه هاست.

همانگونه که اشاره شد در کشور ما به ویژه تا دوم خرداد رسانه ها اکثرا دولتی یا تحت الحمایه مردم بودند.

یکی از پایه های جمهوریت را متفکران علوم سیاسی مطبوعات می دانند.

برای درک رسانه های گروهی در زمان های اشاره شده باید به ساخت سیاسی آنزمان اشاره ای داشت.

در دوران انقلاب با پایان جنگ و اختلاف نظر خصوص اقتصاد بازار و به وجود آمدن جناح چپ اسلامی و انشعاب در روحانیت مبارز تا مدتها مهمترین رقابتهای سیاسی و مطبوعاتیبین دو دیدگاه ذکر شده بود.

این دو دیدگاه بریاخود تریبون های محدودی داشتندکه عبارت از روزنامه های ابرار،و رسالت و... در جناح راست و روزنامه سلام و تا حدودی حلقه کیان در جناح چپ .

پس از حل بسیاری از مشکلات فوری اقتصادی به خاطر بسیاری از مسائل پای بسیاری از مطبوعات[1] باز شد و دلیل آن نیز ابتدائا اختلافات دولتهای پنجم و ششم با هر دو جناح سنتی و مذهبی بود.

به وجود جناح سوم [2] در جریان انتخابات مجلس پنجم و همچنین ارگان مطبوعاتی مستقل دولت[3] تشکیل شد.

به وجود آمدن روزنامه ای به وزانت همشهری در شهرداری تهران نقطه عطفی در این دوران است و زمینه های جامعه چند صدائی فراهم می شود.

گره خوردن این مطبوعات مدرن با جریان عمومی جامعه برای اولین بار در عصر تلویزیون اتفاقتی را رقم زد که زمینه ساز دوم خرداد بود.

گروهی از مدیران دولتی توسع گرا توانستند با چپ اسلامی ائتلاف نمایند و جریانی را به پیروزی رسانند که یکی از سیاست انتخاباتی آن آزادی مطبوعات است.

گرچه ظاهرا صدا و سیما به این اتفاقات چه بعد و چه قبل آن بی تفاوت ارزیابی می گردد اما بسیاری جانبداری آن را از جریان روبروی دوم خرداد را سهم مهمی در محبوبیت و پیشرفت دوم خرداد می دانند.[4]

پس از دوم خرداد تلویزیون به ویژه تا پایان دوره اول خاتمی همچنان مشی خود را حفظ کرد اما مطبوعات شکل دیگری یافتند.

پس از دوم خرداد مطبوعات رشد چشمگیری داشتند و برای نخستین بار اپوزسیون توانست برای خود ارگان مطبوعاتی تشکیل دهد.

با تند روی های انجام شده در بسیاری از مطبوعات و دخالت نهاد قضایی یکی از مهمترین اتفاقات این دوران که فاجعه 18 تیر بود اتفاق افتاد[5].

به نظر می رسد پس از 18 تیر ماه و درک بسیاری از مسائل پشت پرده درگیری های سیاسی شکل پخته تری یافت و علیرغن توقیف نزدیک به 50 نشریه و تولد صدها نشریه جدید مکتب مسئولیت اجتماعی در ساخت مطبوعات مستقر شد.

از محصولات جدید روزنامه های آغازین سالهای دهه هشتاد روزنامه ارگان احزاب و تاسیس روزنامه شرق را باید نام برد.

بعه هر شکل باید مطبوعات را یکی از علامتهای ماندگاری دوم خرداد ارزیابی نمود چون مطبوعات پیش و پس از دوم خرداد قابل مقایسه نیستند.

صدا و سیما نیز با توجه به پایداری دوم خرداد در ساحت سیاسی در سالهای آغازین دهه هشتاد عملکرد معتدل تری داشت به نحوی که مطبوعات و صدا و سیما در پایان دولت خاتمی به مشی تقریبی یکسانی رسیده بودند.

برنامه های باز انتخابات ریاست جمهوری در صدا سیما مبین این تغییرات بود.