آنچه پيش‌روست گزارش فرهنگي سفر به عراق و درباره فرهنگ، كتاب و تاثيرگذاران نظام فرهنگي آن ملت مظلوم و دير پاست كه ماحصل مشاهده و گفتگوهاي چند با شهروندان عراقي در كربلا، بغداد و نجف است.
همچنين در ادامه، بخشي از يك گزارش درباره ويراني كتابخانه‌هاي اين كشور است كه خبرگزاري كتاب آن را ترجمه و منتشر كرده است.
چندين دهه حكومت ديكتاتوري صدام تكريتي را بيش از هر چيزي بايد به قرون وسطاي فرهنگي در عراق تعبير كرد. رفتار گروهي و فرهنگي اين جامعه و سطح سواد عامه مردم (بويژه در شهرهاي مقدس) نشان‌دهنده عبور از عصري سرشار از محروميت‌هاي علمي، آگاهي و اطلاع‌رساني است.
اولين چيزي كه در عراق به چشم هر زائري مي‌خورد و ذهن او را مشغول مي‌كند اين است كه هر ويرانه و خانه خرابي نيز از داشتن يك گيرنده قوي دريافت امواج ماهواره بي‌بهره نيست و در هر سفري مي‌بيني كه سر و وضع و رفتار مردم تغييرات محسوسي نسبت به گذشته دارد.
در اين ميان همچنان بازار خرافات، تمثال‌هاي گاه موهن منتسب به ائمه و رفتارهاي بي‌منطق در ميان جامعه آن سامان همچنان داغ و روزافزون است. توجه مردم به آگاهي ناب ديني به جرياني رايج در ميان عراقي‌هاي پس از صدام تبديل شده است.
در جاي جاي نجف، كوفه، كربلا و بغداد بساط كتابفروشي‌هاي ديني پهن است و در آن كتاب‌هاي متفكران جهان شيعه در زمينه‌هاي اقتصادي، اجتماعي و سياسي به فروش مي‌رسد. گرچه در اين ميان و عمدتا به خاطر مصائب وسائل جنگ، كتاب جديدي يا نوشته نمي‌شود يا به چشم نمي‌‌خورد، اما كتاب‌هاي منتشر شده و در حال فروش كه عمدتا در چاپخانه‌هاي بيروت يا مصر به زيور طبع آراسته شده‌اند، حال و هواي اوايل انقلاب خودمان را دارد.
حوزه نجف و سليقه‌هاي متنوع فرهنگي
هر روزه ساخت و ساز مدارس علميه جديد در نجف اشرف گسترش مي‌يابد و به همين دليل انتظار مي‌رود بزودي مبلغان آگاه ديني، وارد حوزه‌هاي اجتماعي شيعيان شوند. از باب قبله هرم حضرت امير‌المومنين ع كه خارج مي‌شوي، تابلوهاي جديد مدارس علميه را يكي‌يكي مي‌شماري و تا رسيدن به انتهاي خيابان چند كتابفروشي را كه بساط كرده‌اند، نظاره مي‌كني. چند طلبه وارسته هميشه دور اين كتاب‌ها به چشم مي‌خورند.
كمي كه دقت مي‌كني متوجه مي‌شوي اين طلبه‌ها در حال خريد يا مطالعه چند نويسنده نام آشناي ايراني هستند. بازار كتاب‌هاي شهيد مطهري و دكتر شريعتي در اين حوالي پرطرفدار است؛ همچنين مقالات و نوشته‌هايي كه بويي از اسلام انقلابي دارند، نوشته‌هاي سيد قطب، سيد محمد‌باقر و سيدمحمد‌صادق صدر...
جو حاكم بر فعاليت‌هاي فرهنگي
نهادهاي فعال در عرصه فعاليت‌هاي فرهنگي عراق اشغالي عمدتا وابسته به 3 دسته سياسي و مذهبي هستند. اول مراجع عظام تعليم و توليت آستانه ائمه. دوم احزاب و دسته‌هاي سياسي كه از سبقه فعاليت‌هاي فرهنگي به سود اهداف سياسي بهره مي‌برند. سوم گروه‌هايي كه توسط اشغالگران يا سازمان‌هاي بين‌المللي حمايت مي‌شوند.
اين موضوع را مي‌توان در هر بروشور يا تابلو و تبليغاتي كه از مرز عراق تا عتبات مي‌بيني و مطالعه مي‌كني بوضوح مشاهده كني. اين فضاي منبعث از التهابات اجتماعي به هر گونه تحرك فرهنگي صورت سياسي و امنيتي بخشيده و بسياري از فعالان را كه تحت پوشش گروه‌هاي فوق به ارائه طرح و برنامه و آثار مي‌پردازند را در زمره اين چرخه قرار داده است.
مخاطبان فعاليت‌ها
در سال‌هاي اشغال عراق، وضعيت آموزش و پرورش اين كشور اوضاع بدي را طي مي‌كند. بسياري از خانواده‌هاي بي‌سرپرست و كودكان در سن دانش‌آموزي نان‌آور مادر و اطرافيان خود هستند.
بيشتر بودجه كشور عراق براي حفظ امنيت جاني و فيزيكي هزينه مي‌شود و بسادگي مي‌توان تشخيص داد بازار موضوعات فرهنگي تنها كشمكشي براي تبليغات است. انبوه نوجوانان شاغل به‌كار و متكديان و آسيب‌ديدگان اجتماعي و سياسي كه هر روز به تعداد آنها افزوده مي‌شود، نويد‌بخش روزهاي خوبي در عرصه آينده فرهنگي عراق نيست.
آتش به جان كتاب‌ها
عراق پس از 20 سال حكومت صدام كه شاهد آسيب فراواني به فرهنگ خود بود، پس از يورش نيروهاي آمريكايي و غربي نيز از اين آسيب‌ها در امان نماند و كتاب در اين كشور بهره‌اي جز آتش و دستبرد نبرد. به آتش كشيدن كتاب‌ها در كتابخانه ملي عراق و يكي از بزرگ‌ترين كتاب‌سوزي‌هاي بزرگ جهان، از ارمغان‌هاي اين يورش بود كه بيش از 300 هزار جلد كتاب را خاكستر كرد.
كتابخانه ملي عراق پس از گذشت 80 سال از گشايش، 600 هزار نسخه كتاب را در قفسه‌هاي خود جايگزين كرده بود؛ اما با شروع جنگ آمريكا و عراق، بخش اعظم اين منابع از طريق آتش و دستبرد از ميان رفت و در حال حاضر تمام مواد كتابخانه‌اي اين كتابخانه به 300 هزار نيز نمي‌رسد. ساختمان كنوني كتابخانه ملي عراق در سال 1976 با ظرفيت نگهداري يك ميليون جلد كتاب گشايش يافت. اين ساختمان داراي 4 هزار و 140مترمربع فضا و تعداد 111 صندلي مطالعه بود. از همان ابتدا اين ساختمان پاسخگوي شمار بسيار مراجعان نبود و از فقدان وسايل و تجهيزات جديد رنج مي‌برد.
كتابخانه ملي عراق در سال 1924، 39 هزار جلد كتاب داشت. اين مجموعه سال 1993 به 420 هزار جلد كتاب و 40 هزار پيايند نشريه افزايش يافت. مجموعه آرشيو ملي عراق در اين سال داراي 5 ميليون مدرك در 40 هزار فايل سازماندهي شده بود.
بر اساس آمار ارائه شده در سال 1998، اين كتابخانه بالغ بر 575 هزار كتاب، 120 عنوان نشريه ادواري، 15 هزار و 280 پايان‌نامه تحصيلي، 5 هزار و 289 ماده ديداري و شنيداري، 4 هزار و 205 نقشه و ديگر منابع بوده است.
ساختمان كتابخانه ملي عراق در جريان حمله نظامي آمريكا به عراق، يك‌بار در 14 آوريل 2003 و بار ديگر يك هفته پس از آن دچار آتش‌سوزي عمدي و ساختمان آن دچار آسيب جدي شد.
پس از آتش‌سوزي‌ها، از تعداد مواد موجود در كتابخانه اطلاعي در دست نيست. نشريات ادواري كتابخانه 412 هزار نسخه اعلام شده كه معلوم نيست اين تعداد مربوط به‌عنوان‌هاي نشريات ادواري يا تعداد نسخه‌هاي نشريات ادواري در كتابخانه است.
مدير بخش نسخ خطي، مجموعه كتابخانه را 2ميليون جلد كتاب عنوان كرده است، ولي كارشناسي كه پس از اشغال عراق از اين كتابخانه بازديد كرد، تعداد كتاب‌ها را از روي طول قفسه‌هاي كتابخانه حدود 200 هزار جلد تخمين زده است.
پس از نخستين آتش‌سوزي، كتابداران و تعدادي داوطلب، مجموعه كتابخانه را به يك مسجد شيعي در شهرك صدر (در غرب بغداد) و به اداره جهانگردي منتقل كردند. در حال حاضر، مجموعه كتابخانه به طور غيرمتمركز در 3 مكان كتابخانه ملي، مسجد و اداره جهانگردي عراق نگهداري مي‌شود.
مجموعه نسخ خطي كتابخانه ملي عراق آسيب نديده و وضعيت خوبي دارد و مورد دستبرد نيز واقع نشده است. در سال‌هاي اخير با افزوده شدن برخي مجموعه‌هاي كوچك كه از نقاط مختلف عراق جمع‌آوري و به مركز سپرده شده‌اند، مركز نسخ خطي به مجموعه‌اي قابل توجه تبديل شده است كه حدود 47 هزار جلد كتاب دارد. دليل اين مساله انتقال بموقع مجموعه نسخه‌هاي خطي پيش از آغاز جنگ به محلي امن بود. پناهگاه مزبور از نظر ميزان درجه حرارت و رطوبت وضعيت خوبي دارد.
كتابخانه ملي عراق به‌صورت كتابخانه‌اي واسپاري درآمده و به مركزي ملي و بين‌المللي براي مبادله كتاب و ديگر مواد كتابخانه‌اي تبديل شده است. قانون واسپاري در مورد كتابخانه ملي عراق نيز اجرا مي‌شود و بر اساس اين قانون كه در سال 1970 به چاپ رسيد، از سال 1999، 5 نسخه از هر مدركي كه چاپ يا ويرايش مي‌شود، به كتابخانه ملي سپرده مي‌شود.
در حال حاضر رئيس كتابخانه عراق، سعد اسكندر است كه پس از آتش‌سوزي اين كتابخانه در سال 2003 بارها به كتابخانه‌هاي مهم دنيا از جمله كتابخانه كنگره آمريكا به منظور كسب تجربه براي بازسازي كتابخانه ملي عراق سفر كرده است.
امام محمد باقر العلوم علیه السلام فرمودند: